Paŋeŋ

Paŋeŋ / Maŋeŋ aye juän ŋɛŋ (thɔ̈ɔ̈ŋ) kadhie awu ŋɛŋ tök but. Kïtke aye atuöc guöpic ebën, arɛɛm rɛ̈lic, aɣarnhom ku lac dhör ke cïn luɔi thiek cï raan looi. Kïtkä aye abuöt ɣön luɛɛth buɔth cök. Kɔc cï piɛ̈c aye kä lueel lɔn ye kït röt nyuɔɔth tëcït tënë nïn 16-18 tënë raan cï Paŋeŋ dɔm. Ku aa dhukpiny röt tëcït tënë nïn 7-10. Kït Paŋeŋ aa kɔcdït yɔŋ arët tënë mïth. Aye luel lɔn tëcït tënë kɔc kadiäk kɔc cït dɔm yiic acïn kït. Kärac Paŋeŋ aa Paŋok(15%), dhiät keth(4%), mïiŋ ku abuöt nhiaan kɔc rool ku ace rot lac looi.

Paŋeŋ e rottek apɛi ɣön ye kɔc yiic thiääkthïn ku ee kɔc thiäi luɛth, athuöric awu ba aliir raan paŋeŋ wëi yïröl. Paŋeŋ ace läi ku luɔny dɔm; ee raan yetök yen ye dɔm. Raan cï paŋeŋ dɔm alɛ̈u bï lïääp gɔc akölë nïn dhorou dɔm tuaany ye ɣet aköl ë nïn bɛ̈t ŋuɛ̈ɛ̈n yen. Raan cï Paŋeŋ dɔm acï ye bɛn dhuɔ̈k piɛ̈rde yic ebën, tëdë ka dɔm ku kït aŋuën amääth.

Raan cï paŋeŋ dɔm ayeŋic tëcï yen ɣɔ̈n luɛth kam ŋeŋ ku ŋeŋ but, awu bï luɛth gɔtic ku lɔ them paŋeŋ. ɣɔ̈n cï kɔc nhïim la tueŋ thin, aka riɛm amit bï them wal guöp tiit cɔl IgM. Kënë alëu bï lueth nyuɔɔth aköldä.

Paŋeŋ aye gël tä toom raan kënë yic rou wälde. Bɛ̈i kɔc cï nhïim la tueŋ, aye mat kek wäl cɔl Ajuëk, Rubella ku Varicella. Bɛ̈i ŋoot nhïm ciën cïmënë Apirika cï mïth ye lac toomthïn wälde, yene tɔ̈ yen thïn apɛi.

Kït paŋok kök cïmënë aɣarnhom aye gël tä muɔɔc raan Paracetamol, wal atitguöp cɔl Immunoglobin aye tuɔm rälic. Raan abï tääc panakïm tä tɔ̈ kärac paŋeŋ thin cïmënë Paŋok ku keth cï dhiät. Raan tök tënë kɔc 10,000 cï paŋeŋ dɔm aa thou.

Të kïc kɔc toom wälde, ka raan 0.1-1 buɔtic aye dɔm ruön thok ebën. Thiɛ̈i cï tuöm wälde thiɛ̈i piny ɣen cï paŋeŋ dhukpiny tëcït tënë thiär-dhoŋuan buotic. Paŋeŋ atɔ̈ apɛi dït ɣɔ̈n bɛ̈i diët cïmëmë Apirika lik walke thïn. Yen aya, alëu bï thiɛ̈ipiny aloŋ kɔc cï dhiɛl toom walde. Wäthɛɛr liu wälde, ka paŋeŋ aye tuany mɛɛth pinynhom ebën. Thiɛ̈ipinyde dït apɛi ake ye rot looi kaam ruön tök le dhiëc ku mïth run dhorou le dhoŋuan akeek ye lac dɔm. Kɔc cï toom yiic, aa kɔc run thiärou kek ye dɔm. Alɔŋ giɛɛt pinynhom dïit cɔl Equator, ee kɔc dɔm ruönic ebën ku aloŋ tueŋ ku ciën, Equator, ee kɔc dɔm Muöi ku Rudic.

But ku Arɛm ɣön ë luɛɛth ee raan cɔl Hipocrates yen kuany ye yic ruön 5th century BCE.