Akɔ̈ɔ̈n

Akön aa läidhiethëmïth piny dïtbëtɛɛm ye pïïr ee köölë. Ee köölë anɔŋ kuat ë akön kerou ye pïïr, akön ë Apirïka (Loxodonta africanus) ku akön ë Athia (Elephas maximus). Thönakön ë Apirïka aa läidhiethëmïthdït piny dïtbëtɛɛm, ku bɛ̈ɛ̈rden kët alëu bë yaa 4m, ku theemden aalëu bë yaa 7,000 kg. Bɛ̈ɛ̈rden kët ë akön ë India aalëu bë yaa 3.5m ku theemden aalëu bë yaa 5,000 kg.

Ŋuönakɔ̈ɔ̈n de Apirïka

Kë ye akön dëcmoth ee tuŋden yenhom. Ciinakɔ̈ɔ̈n ee wum baar apɛi, ye looi në thoŋ nhial. Akɔ̈ɔ̈n ee käŋ dom ëye ciin, kecït cam.

Akön aanɔŋ tuŋ aya. Tuŋken aa lecdït ke cil bär ë thuɔŋ nhialic. Tuŋ akɔ̈ɔ̈n aaye këlocuei ee rin ye kɔc kädhëŋ looi në keek. Duɣaac ë tuuŋcïguaŋ [ivory] aacë akön juɛ̈c näk, ee rin ku ee köölë yäp akön acï pëën löŋic. Akön ë Apirïka ku akön ë Athia aa kuat awicthum rin kɔc aa kek yap keye tuuk ku rin tuŋken ku rïŋken. Akön anɔŋ löŋ ke gel tëden në pamaac yenëke yök thïn ëbɛ̈n. Akut Pinyëbɛ̈n bë Käŋpinynhom Kony thɔɔŋic lɔn nɔŋ akön ë Apirïka ka 440,000 ku akön ë Athia ka 45,000.

Akön aa lëu bë röt ŋic në macaaric, kë ye kɔc, agɔŋcïtraan [apes], ku dolpin ëtök aalëu bë looi. Akön aa tök në mɛ̈cthok ye ŋiɛc ke looi kaŋlooi. Akɔ̈ɔ̈n ë Athia acï tïŋ ke war kër ku looi kek bë luaŋ kuath.

Ŋuönakɔ̈ɔ̈n ee menh tök dhiëth ee run ka ŋuanic wale run ka dhiëcic. Danakɔ̈ɔ̈n aye dhiëth ke bɛ̈ɛ̈rde ye 85 thm, ku ye thiɛkde 120 kg. Ŋuötakɔ̈ɔ̈n aliec ne pɛ̈i ka 22, kam thiaarbëtɛɛm në läidhiethëmïth pinyiic. Kek alëu bë pïïr run 70. Mïthakön aa thuat run karou tueŋ pïïr pïïrkenic.

Ŋutakön aaciëŋ pïïrken në ruaal ë nyankumethken [matrilineal], yenëke aalëu bë nɔŋ akön ka thiäär ku täkac, ye ŋɛ̈ɛ̈r në ŋuötakɔ̈ɔ̈ndït [matriarch], ye arakjuëc ee ŋuöt dhiɔpbëtɛɛm. Cieŋ pïïric ë thön ë akön dït awääc apɛi. Ke ŋuɛ̈n, thönakɔ̈ɔ̈n ee lɔ ciëŋ në kec rualde ku mat rɔt kekë thönakön ye cïe në rualde tëdɛ̈t kekë rual kɔ̈k. Të nyiɛ ŋthönakön ruaalken thïn ke teem kek wei, ka kek ee cieŋ ëröt tëdɛ̈t kekë thönakön kɔ̈k.